«Мұрат Айтхожин атындағы № 1 орта мектеп»КММ

Петропавл қаласы

Майсеитова З.Ш.

АБАЙ-ДАНА, АБАЙ-ДАРА ҚАЗАҚТА

Қазақтың атақты тұлғалары қазақтың ұлы ақыны Абай туралы:

Қазақтың бас ақыны Абай Құнанбаев. Онан асқан бұрынғы –соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ.
Ахмет Байтұрсынұлы

Абай лебі, Абай үні, Абай тынысы – заман тынысы, халық үні. Бүгін ол үн біздің де үнге қосылып, жаңғырып, жаңа өріс алып тұр.
Мұхтар Әуезов

Абай өз заманынан анағұрлым биік тұрған ақын еді.
Ғабит Мүсірепов

Орыстар үшін - Пушкин, ағылшындар үшін –Шекспир, грузиндер үшін - Руставели.... қандай ұлы құбылыс болса, Абай да қазақтар үшін сондай теңдесіз құбылыс.
Қайсын Кулиев

Абай әлемге ашылған терезе еді, оның жаны жаңарып жатқан дүниенің алыстағы сарынын сезе білді.... Гете мен Толстой сынды көптеген заңғар гуманист тұлғалардың далалық бауырласы екенін танытты.
Шыңғыс Айтматов

Асыл сөзді іздесең,
Абайды оқы, ерінбе.
Адамдықты көздесең,
Жаттап, тоқы көңілге.

Сұлтанмахмұт Торайғыров

Абай Құнанбаев өмірі

Қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы Абай Құнанбайұлы 1845 жылы дүниеге келген. Бірақ, қазақтың бас ақынының туған күні әр деректерде әртүрлі беріледі. Оның туған күні юлиан күнтізбесі бойынша 29 шілде болса, григориан күнтізбесі бойынша 10 тамыз деп көрсетілген. Абайдың шын есімі –Ибрахим, бірақ әжесі Зере еркелетіп Абай деп атап кеткен. Абай Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданында Шыңғыс тауының баурайында дүниеге келді. Ол Шыңғыс тауын жайлаған атақты Тобықты руынан Ырғызбайдан тараған. Әкесінің есімі Құнанбай, атасы Өскембай, арғы атасы Ырғызбай. Құнанбай өз заманында атақты, беделді ақсүйектердің бірі болды. ХІХ ғасырдың соңында Құнанбай патша үкіметінің сайлауымен Қарқаралы ауданының аға сұлтаны болып бекітілді. Абайдың анасының есімі Ұлжан, ал әжесі Зере. Абай ауыл молдасының қолында оқып жүріп, кішкентай кезінен-ақ зеректігімен көзге түседі. Кейін ол Семей қаласында 3 жылдық медресе тәрбиесін алады.

Балалық шақта үйде ауыл молдасынан басталған тәрбие Семейдегі Ахмет-Риза молданың медресесінде жалғасты. Онда араб, парсы және басқа шығыс тілдері оқытылды. Сонымен қатар, Абай орыс мектебіне де барды. Бес жылдық оқу аяқталарда ол өлең жазуды бастайды. 13 жасынан бастап әкесі Құнанбай Абайды оқудан шығарып алып, ел басқару ісіне баулиды. 28 жасында Абай ел ісіне араласудан бас тартып, өзін тәрбиелеп, ғылым-біліммен айналысады. Бірақ ол тек 40 жасынан бастап ересектерге арналған алғашқы өлеңдерін жаза бастайды. Абай үшін маңызды оқиға саяси қуғын-сүргінге ұшырап, жер аударылып келген Е. П. Михаэлис, Н. Долгополов, С. Гросспен араласу болды.

Ол Семейге жер аударылған статистика басқармасында жұмыс істейтін Михаэлиспен танысып, дос болды. Михаэлистің ғылыми ағартушылық қызметі тікелей Қазақстанмен байланысты болған. Абай мен Михаэлистің таныстығы Семейдің қоғамдық кітапханасынан басталды. Олар сол сәттен бастап бірнеше жыл қатарынан тығыз араласты.

Абайдың дүниетанымының қалыптасуына шығыс ақындары мен ғалымдарының ықпалы зор болды. Ол гуманистік идея ұстанған Фирдоуси, Әлішер Навои, Низами, Физули, Ибн Сина сияқты ғалымдардың, сондай-ақ ресейлік классиктердің шығармаларын және еуропалық әдебиеттерді көп оқыды. Ол Крылов, Лермонтов, Пушкин, Гёте және Байронның шығармаларын қазақ тіліне аударған.

Халық әні саналатын «Қараңғы түнде тау қалғып» өлеңінің тарихы да қызықты. Ол «Горы дремлют в тёмной ночи» өлеңінің аудармасы. Гетенің «Ночная песнь странника» өлеңін Лермонтов орыс тіліне аударады, ал жарты ғасырдан кейін Абай бұл өлеңнің мазмұнын қазақ тіліне аударып, әнге салады.

Абай Құнанбаев қазақтар арасында орыс және еуропалық мәдениеттің таралуына үлес қосты. Ол біраз уақыт бойы ел билеу ісіне араласып, Қоңыр Көкше дейтін елге болыс та болған.

Абай өлең жазуды 10 жасында «Кім екен деп келіп ем түйе қуған…» туындысынан бастаған. Ол қазақ поэзиясына мүлдем жаңа форма енгізген жаңашыл ақын. Оның «Көктем» (1890), «Жаз» (1886), «Күз» (1889), «Қыс» (1888) атты жылдың төрт мезгіліне арналған өлеңдері бар. Ал «Масғұт» (1887) және «Әзімнің әңгімесі» поэмаларының сюжеті шығыс классикалық әдебиетінің мотивтеріне негізделген. Ол қазақ өлеңдеріне жаңа қыр, өлеңдер мен поэтикалық формалар енгізді. Абай қаламынан 170-тен астам өлең, 56 аударма мен «Қара сөздер» және поэмалар шыққан.

Абайдың асыл қара сөздері

ОН ЕКІНШІ СӨЗ

Кімде-кім жақсы дүр , жаман дүр ғибадат қылып жүрсе, оны ғибадаттан тыюға аузымыз бармайды, әйтеуір жақсылыққа қылған ниеттің жамандығы жоқ қой дейміз. Ләкин, сондай адамдар толымды ғибадатқа ғылымы жетпесе де, қылса екен. Бірақ оның екі шарты бар, соны білсе екен. Әуелі - иманның иғтиқатын махкамлемек керек, екінші - үйреніп жеткенше осы да болады ғой демей, үйрене берсе керек. Кім үйреніп жетпей жатып, үйренгенін қойса, оны құдай ұрды, ғибадат болмайды. Уа-ләкин, кімде-кім иманның неше нәрсе бірлән кәмеләт табатұғынын, уа неше жерден бұзылатұғынын білмей, басына шалма орап, бірәдар атын көтеріп, рузашыл, намазшыл болып жүргені көңілге қалың бермей тұрып жыртысын салғанға ұқсайды.

Күзетшісіз, ескерусіз иман тұрмайды, ықыласыменен өзін-өзі аңдып, шын діни шыншылдап жаны ашып тұрмаса, салғырттың иманы бар деп болмайды. [23]

ОН АЛТЫНШЫ СӨЗ

Қазақ құлшылығым құдайға лайық болса екен деп қам жемейді. Тек жұрт қылғанды біз де қылып, жығылып, тұрып жүрсек болғаны дейді. Саудагер несиесін жия келгенде «тапқаным осы, біттім деп, алсаң — ал, әйтпесе саған бола жерден мал қазам ба?» дейтұғыны болушы еді ғой. Құдай тағаланы дәл сол саудагердей қыламын дейді. Тілін жаттықтырып, дінін тазартып, ойланып, үйреніп әлек болмайды. «Білгенім осы, енді қартайғанда қайдан үйрене аламын» дейді. «Оқымадың демесе болады дағы, тілімнің келмегенін қайтушы еді» дейді. Азаматтың тілі өзге жұрттан бөлекше жаратылып па?

[29]

ОН ТОҒЫЗЫНШЫ СӨЗ

Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады. Әрбір ес тілік өзі іске жарамайды. Сол естілерден естіп білген жақсы нәрселерін ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, сонда іске жарайды, соны адам десе болады.

Мұндай сөзді естігенде жайқақтап, шалғырттанып, не салбырап, салғырттанып естісе не есіткен жерін қайта қайырып, сұрап ұғайын деп тұшынбаса, не сол жерде сөзіңнің расына көзің жетсе де, шыға беріп қайта қалпына кетсе, естіп-есітпей не керек?

Осындай сөз танымайтұғын елге сөз айтқанша, өзіңді танитұғын шошқаны баққан жақсы деп бір хакім айтқан екен, сол секілді сөз болады. [33]

ОТЫЗ БІРІНШІ СӨЗ

• бір нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: әуелі - көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші — сол нәрсені көргенде я естігенде ғибрәтләну керек , көңілденіп , тұшынып, ынтамен ұғу керек; үшінші — сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек;төртінші ой кеселдерінен қашық болу керек. Егер кез болып қалса,салынбау керек.

Ой кеселдері : уайымсыз салғырттық, ойыншы-күлкішілдік, я бір қайғыға салыну, я бір нәрсеге құмарлық пайда болу секілді.

Бұл төрт нәрсе - күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер. [53]

Қолданылған әдебиет

Абай Қара сөздер. Поэмалар. Алматы:-«Атлас» баспасы, 2001





«Менің кіші отаным»